Dzicy kuzyni

Ryś – książę naszych lasów

Ryś euroazjatycki, czyli największy przedstawiciel rysi, to jeden z trzech dzikich kotów występujących w Europie. Zasięg jego występowania jest imponujący, choć w niektórych miejscach ten piękny kot występuje coraz rzadziej. Na niektóre tereny, z których zniknął, jest obecnie reintrodukowany. Co wiemy o życiu jednego z trzech dużych drapieżników naszych lasów, i jak go chronić, aby przetrwał?

Od czasów starożytnych znany był ze swego doskonałego wzroku – nie bez przyczyny jego dawny przydomek to „ostrowidz”. Obecnie za jego najbardziej rozpoznawalną cechę uchodzą pędzelki zdobiące uszy, choć równie charakterystyczne są jego duże stopy oraz króciutki ogon. To drapieżnik świetnie przystosowujący się do różnych warunków – jedyny poza lampartem potrafi zataszczyć swoją zdobycz na drzewo, aby tam zjeść posiłek bez nieproszonych gości.

Różnorodność rysi

Ryś eurazjatycki (Lynx lynx) należy do najłatwiejszych do rozpoznania kotów, mimo że poszczególne populacje tych zwierząt mogą być różnorako umaszczone. Paleta barw rysiego futra obejmuje odcienie od srebrzystoszarych, przez piaskowe i żółtawe, po czerwonawe i brązowe. Rozmaicie może prezentować się także rysunek na sierści rysia. Cętki mogą być praktycznie niewidoczne lub lekko zaznaczone na okrywie, mogą także być bardzo wyraźne lub występować razem z rozetami. W przypadku większości populacji zimowa szata rysia różni się od letniej. Włos staje się dłuższy oraz jaśniejszy. Uszy rysia są ciemno ubarwione, z centralnie usytuowaną jasną plamką. Zwieńczone są czarnymi kępkami włosów – „pędzelkami”. Charakterystyczny krótki ogon jest również czarno zakończony.

Rysie eurazjatyckie należą do kotów dość dużych. Długość tułowia wraz z głową wynosi od 80 do 110 cm, długość ogona – od 15 do 25 cm. Długie nogi (tylne nieco dłuższe niż przednie) sprawiają, że ryś wydaje się być optycznie jeszcze większy. Jego wysokość w kłębie wynosi od 50 do 75 cm. Rysie ważą średnio od 15 do 38 kg, choć znane są i cięższe osobniki. Rekordowo dorodny samiec z rumuńskiej części Karpat ważył 48 kg, inny natomiast, rezydujący w Karpatach ukraińskich, ważył 41 kg. Samce są zazwyczaj większe i cięższe niż samice, choć na niektórych obszarach występowania gatunku rysice niemal dorównują rozmiarami samcom.

Wyodrębnienie podgatunków rysia euroazjatyckiego okazało się sprawą niełatwą. Rysie zamieszkują bardzo szeroki obszar obejmujący większą część Federacji Rosyjskiej (poza jej północnymi krańcami oraz niektórymi obwodami europejskiej części kraju). Rysie rosyjskie stanowią około 75% całości populacji tego kota. Ryś występuje ponadto w północno-wschodnich, środkowych i zachodnich Chinach, północnej Mongolii, północnych krańcach Kazachstanu, przez Białoruś, Litwę, Łotwę, Estonię i Polskę po Finlandię, Szwecję i Norwegię. Południowy zasięg występowania rysia sięga Himalajów i gór Tienszan. Dalej na zachód populacje mają charakter wyspowy. Ryś występuje w północnym Iranie, na Kaukazie, w Turcji (północna i zachodnia część kraju, wyspowo też na południu), a w Europie w Karpatach, na Bałkanach (niewielkie populacje w Grecji, Macedonii i Albanii). W Europie Zachodniej ryś został wytrzebiony, lecz zakończona sukcesem reintrodukcja gatunku przywróciła populacje w Czechach, Austrii, Szwajcarii, we Włoszech, w Słowenii, we Francji i w Niemczech.

Liczba podgatunków rysia nie jest kwestią pewną – z pewnością jest ich jednak przynajmniej 6 (2 spośród nich występują w Polsce):

ryś północny (bałtycki; Lynx lynx lynx) – najliczniejszy podgatunek, zamieszkujący szeroki obszar od Syberii przez zachodnią część Rosji po kraje bałtyckie, Półwysep Skandynawski, Białoruś i wschodnią Polskę;

ryś turkiestański (Lynx lynx isabellinus) – zamieszkuje Azję Centralną aż po Himalaje i Tybet;

ryś kaukaski (Lynx lynx dinniki) – zamieszkuje Kaukaz, Turcję i Iran;

ryś syberyjski (Lynx lynx wrangeli) – żyje we wschodniej Syberii;

ryś bałkański (Lynx lynx balcanicus) – populacje bałkańskie;

ryś karpacki (Lynx lynx carpathicus) – Karpaty, a także większość reintrodukowanych populacji w Europie Zachodniej.

Ryś, czyli ostrowidz

Rysia jako gatunek po raz pierwszy opisał Karol Linneusz w 1758 r. Ojciec systematyki nadał mu nazwę Felis lynx. Skorzystał tu z łacińskiego słowa oznaczającego rysia. Słowo to ma długi rodowód i to od niego pochodzi większość europejskich nazw tego gatunku.

Łaciński „lynx” wywodzi się od greckiego słowa „lynks”. Ta forma jest podstawą odpowiedników germańskich (angielski, identyczny z łaciną, „lynx”, niemiecki „Luchs” itd.), bałtyckich (litewskie „lūšis” i łotewskie „lūsis”), romańskich (hiszpański i włoski „lince”). Wszystkie te słowa, podobnie jak i słowiańskie „rysie” (polski „ryś”, czeski „rys”, chorwacki „ris” itd.) wywodzą się z kolei z praindoeuropejskiego rdzenia *leṷḱ- / *lūḱ-, który oznacza „jasny, świecący”, „świecić”, ale także „patrzeć, widzieć”. Ten drugi wariant znaczeniowy wydaje się być bardziej prawdopodobny – doskonały wzrok rysia był bowiem jego szczególną cechą, którą podkreślano w różnych krajach (i różnych językach).

Od greckiego „lynks” pochodzi imię jednego z mitycznych Argonautów (towarzyszy Jazona z wyprawy po złote runo), Linkeusa. Był on obdarzony niezwykle ostrym wzrokiem (potrafił też przenikać nim przez ściany, drzewa czy ziemię) i dlatego też pełnił na statku funkcję pilota. Do dziś m.in. w języku angielskim spotykamy się z określeniem „rysiego wzroku”, czyli wyjątkowo ostrego (ang. „lynx-eyed”). W języku polskim co prawda raczej przypisujemy obecnie komuś wzrok sokoli, jednak w przeszłości funkcjonowało również wyrażenie porównujące doskonały wzrok do czułych oczu rysia. „Rysie oczy” ma chociażby Pan Wołodyjowski z Trylogii Sienkiewicza.

Od tego niezwykłego wzroku wzięła się druga słowiańska nazwa rysia, która funkcjonowała niegdyś w polszczyźnie, a w języku czeskim istnieje do dziś – „ostrowidz”. W polszczyźnie było to określenie potoczne, funkcjonujące równolegle z „rysiem”. W językach czeskim i słowackim natomiast „rys ostrovid” jest nazwą gatunkową tego drapieżnika. 

Ryś i jego życie codzienne

Ryś jest kotem preferującym środowisko leśne. Rysie zamieszkujące Europę oraz Syberię spotyka się wyłącznie w lasach (zarówno nizinnych, jak i górskich); jedynie w Azji Środkowej koty te przystosowały się również do życia na terenach bardziej otwartych, takich jak obszary porośnięte niską roślinnością (krzewy, tundra piętra alpejskiego), a nawet skaliste rejony Himalajów (latem do 4 500 m n.p.m.), Wyżyny Tybetańskiej czy środkowoazjatyckich półpustyń. Ryś potrafi więc przystosować się do różnych typów terenów, pod warunkiem że będzie miał swobodę polowania (brak znaczących zagrożeń, możliwość schowania się) oraz dostęp do zwierząt ze swego „repertuaru ofiar”.

Ryś euroazjatycki wyspecjalizował się szczególnie w polowaniach na zwierzęta kopytne. Jest w stanie zabić dorosłego jelenia szlachetnego, ważącego ok. 220 kg, choć zazwyczaj wybiera osobniki młode lub przedstawicieli innych, mniejszych gatunków. Najczęściej rysie polują na sarny. Regionalnie preferencje mogą przesuwać się jednak w stronę innych (bardziej dostępnych) zwierząt. W tajdze syberyjskiej ryś chętnie poluje na zające arktyczne. Do innych częstych ofiar rysi należą piżmowce, kozice, młode koziorożce, młode dziki. Drobniejsze zwierzęta stanowią raczej „przekąski”, a podstawą diety stają się głównie wtedy, gdy brakuje ssaków kopytnych.

Rysie są w zasadzie samotnikami, choć odnotowano już kilka ciekawych przypadków wspólnego polowania z udziałem dwóch lub więcej rysi. Podczas jednego z nich dwa koty zaczaiły się na odpoczywającego piżmowca i zaatakowały go z dwóch stron, biegnąc w odległości 50 metrów od siebie.

Rysie są najbardziej aktywne o świcie i o zmierzchu. Dnie zwykle spędzają na odpoczynku, budząc się do życia po południu. Koty te mogą jednak szybko dostosować swoje przyzwyczajenia do sytuacji. Aktywne za dnia są chociażby rysice wychowujące młode czy zwierzęta zamieszkujące tereny, na których trudniej o pożywienie.

„Gęstość zarysienia” danego obszaru zależy od obfitości zwierzyny, obecności innych drapieżników (zwłaszcza obecność wilków sprawia, że na danym terenie rysi jest mniej), a także pora roku. Obecność śniegu wpływa zarówno na to, jak daleko rysie wędrują, jak i na dostępność i zakres wędrówek zwierząt, na które polują. Rysie podążają ponadto za zwierzętami migrującymi – w górach Ural obserwuje się regularne migracje rysi, przemieszczających się między wschodnimi i zachodnimi stokami w ślad za migrującymi sarnami, reniferami i łosiami.

Ciąża rysicy trwa 67–74 dni, a w miocie rodzi się od jednego do sześciorga kociąt, najczęściej jednak nie więcej niż czworo. Młode stają się samodzielne w wieku 9–11 miesięcy, choć dojrzewają płciowo nieco później: samice w wieku 9–18 miesięcy, samce dopiero w wieku 1,5–2,5 lat. Na wolności rysie mogą żyć do 18–20 lat. Statystycznie samce żyją dłużej niż samice. W ogrodach zoologicznych koty te dożywają 25 lat.

Ochrona rysia – „born to be free” i inne projekty

W ujęciu globalnym ryś euroazjatycki nie jest zaliczany do gatunków zagrożonych wyginięciem. Głównym siedliskiem rysi są ogromne połacie syberyjskich lasów – względnie bezpiecznych i rzadko zaludnionych. Populacja rosyjska szacowana jest na 30 000–40 000 osobników. Dość licznie rysie występują również na terenie Chin i Mongolii. W Europie jednak ryś jest gatunkiem zagrożonym. Ochroną objęte są zarówno tereny pierwotne, na których bytuje, jak i obszary, na które został reintrodukowany.

Głównymi zagrożeniami dla tego drapieżnika są:

– kłusownictwo,

– zbyt intensywne polowania na zwierzęta kopytne, którymi żywią się rysie,

– fragmentacja terytoriów leśnych – tereny uprawne czy drogi stanowią barierę między poszczególnymi populacjami. Tutaj najlepszym rozwiązaniem są korytarze ekologiczne (zalesione pasy łączące kompleksy leśne) oraz przejścia dla zwierząt, chroniące rysie przed wypadkami drogowymi.

W Polsce rysie objęte są całkowitą ochroną. Populacja nizinna rysia (ryś bałtycki) występuje w Polsce północno-wschodniej – głównie w Kotlinie Biebrzańskiej i puszczach Białowieskiej, Augustowskiej, Knyszyńskiej, Boreckiej. Drugi podgatunek, ryś karpacki, zamieszkuje przede wszystkim Karpaty Wschodnie i Zachodnie oraz Pogórze Karpackie. Nieliczne osobniki wędrują także bardziej na północ, po Roztocze i Polesie Lubelskie, a z czeskiej Szumawy (gdzie rysie były reintrodukowane) kilka osobników przybyło w Karkonosze, skąd podążają czasem w inne części Sudetów. Poza tymi głównymi obszarami, rysie widywane są także na Pomorzu, m.in. w Borach Tucholskich, na terenie Słowińskiego Parku Narodowego czy (już w granicach Wielkopolski) w Puszczy Noteckiej.

Od lat 90. prowadzone są projekty reintrodukcji rysia w Polsce. Pierwszych prób dokonano na terenie Mazowsza – w 1993 r. rozpoczęto program reintrodukcyjny w Puszczy Kampinoskiej. Wykorzystano tu osobniki pochodzące z ogrodów zoologicznych. Projekt zyskał akceptację europejskich ogrodów, z których przybyło do nas 30 rysi. Początkowo koty przyzwyczajały się do nowego miejsca bytowania na terenie zamkniętym w obrębie lasu. Tam też trenowały swe talenty łowieckie. Przed wypuszczeniem otrzymały obroże z nadajnikami. Część wypuszczonych rysi nie przeżyła, jednak pozostałe stworzyły stabilną populację. Niektóre osobniki wywędrowały już z Puszczy Kampinoskiej na odległość nawet 100 km. Rysie widziane były w Lasach Gostynińsko-Włocławskich oraz na terenie Nadleśnictwa Koniecpol.

Od 2012 r. trwa projekt reintrodukcji rysia bałtyckiego na Pojezierzu Mazurskim: w Puszczy Piskiej i Puszczy Napiwodzko-Ramudzkiej. Projekt ten prowadzony jest równolegle dwoma metodami. Pierwsza, to nowatorska metoda „born to be free”, opracowana przez dra Andrzeja Krzywińskiego z Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie. Druga, to bardziej klasyczna translokacja, czyli odławianie osobników dzikich z obszaru stałego występowania o stabilnej populacji i osiedlanie ich w nowym miejscu.

W projekcie „born to be free” wzięły udział rysie z ogrodów zoologicznych oraz osobniki znalezione, które nie mogły zostać wypuszczone na wolność. Dorosłe rysie umieszczane są w wolierze reintrodukcyjnej na terenie puszczy. Tam też rysica rodzi i wychowuje młode. Sama nie opuszcza woliery. Woliera posiada jednak otwór wyjściowy na tyle duży, że przedostaną się przez niego kocięta. Gdy maluchy są w wieku, w którym zaczynają poznawać świat, zaczynają wychodzić z woliery i uczyć się życia w lesie. Zawsze mogą jednak wrócić do matki – woliera jest jednocześnie miejscem chroniącym rysięta przed drapieżnikami. W końcu jednak rysie podrastają na tyle, że nie mogą już wejść do matki. Kontaktują się z nią jeszcze przez siatkę, a z czasem zaczynają szukać własnego terytorium.

Równolegle na Mazury sprowadzono dorosłe rysie z Estonii. Przed wypuszczeniem do lasu wszystkie zwierzęta zostały zaopatrzone w obroże z nadajnikami. Działania reintrodukcyjne nie tylko powiększyły populację rysia bałtyckiego i zapewniły jej większą różnorodność genetyczną. Pozwoliły nam także śledzić liczne detale z życia rysi – poznać ich zwyczaje, trasy wędrówek, wielkość terytoriów, najczęściej wybierane ofiary. Dzięki temu będziemy mogli jeszcze skuteczniej chronić pięknego księcia naszych lasów.

Bibliografia:

Aktywna ochrona populacji nizinnej rysia w Polsce, WWF Polska, Warszawa 2015

Jerzy Bralczyk, Zwierzyniec, Warszawa 2019

Luke Hunter, Wild cats of the world, London 2015

Zuzanna Stromenger, Słownik kotów świata, Warszawa 2001

Mel & Fiona Sunquist, Wild cats of the world, Chicago 2002

Radosław Szymczuk, Ryś – kontrowersje w: „Dzikie życie” nr 9/2004



Anna Zielińska-Hoşaf
Absolwentka dziennikarstwa i turkologii na Uniwersytecie Warszawskim, a na co dzień pasjonatka kotów domowych i dzikich. Współpracowała z miesięcznikiem "Kot". Obecnie autorka tekstów z różnych dziedzin, redaktor w Wydawnictwie Akademickim "Dialog", korektor i tłumacz, a także... petsitterka, a raczej "catsitterka". Kocha koty od zawsze, dokarmia i opiekuje się nimi już od dziecka. Pasjonują ją zarówno różnorodne kocie charaktery, kocia inteligencja odkrywana na każdym kroku, jak i historia kotów oraz rola, jaką odgrywały w różnych kręgach kulturowych. Potrafiła połączyć kocią pasję z wybranymi kierunkami studiów - czego efektem były dwie prace magisterskie, o europejskiej prasie felinologicznej oraz o roli kotów w kulturze ludów tureckich. Stale pogłębia swoją wiedzę na temat kotów domowych i dzikich. Wychowywała się ze wspaniałym "dachowcem", a następnie z kotką rosyjską niebieską. Obecnie posiada trzy koty - dwie siostry-czarnule i kocurka-Tygryska z jednym oczkiem. Dokarmia jednocześnie okoliczne bezdomniaki i angażuje się w pomoc kotom bezdomnym, żywo interesuje się także projektami ochrony kotów dzikich.

Podobne artykuły