Kotek rudy – miniaturka w kocim świecie

Najmniejszy kot świata kryje się przed naszym wzrokiem wśród lasów i terenów trawiastych Indii i Sri Lanki. Kotek rudy opisywany jest jako „miniaturowa i ‘wyblakła’ wersja kotka bengalskiego”. Jest mniejszy od naszych domowych kotów, niezwykle zwinny i skryty. Co o nim wiemy?

Zwinnie i bezszelestnie poruszające się wśród poszycia, traw czy po gałęziach kotki rude nazywane są „kolibrami rodziny kotowatych”. Niezwykle szybkie i sprawne, eleganckie i tajemnicze, a przy tym maleńkie – osiągając rozmiary o połowę mniejsze niż kot domowy, na pierwszy rzut oka kotek rudy wygląda jak kocię. Niech jednak ta delikatna postura nas nie zwiedzie – ten kot to znakomity łowca!

Maleńka gałąź kociej ewolucji

Kotek rudy (Prionailurus rubiginosus) to jeden z najmniejszych przedstawicieli rodziny kotowatych – przez niektórych badaczy uważany jest wręcz za najmniejszy gatunek całego kociego rodu, i tak też jest opisany w najświeższej książce poświęconej kotowatym i ich systematyce, „Felids and Hyenas of the World” (2020). W literaturze polskojęzycznej gatunek znany jest też jako kot rudy lub kot rdzawy. 

Jako pierwszy opis naukowy tego gatunku sporządził w 1831 roku francuski zoolog Isidore Geoffroy Saint-Hilaire. Nadał mu nazwę Felis rubiginosa (od łac. rubigo, rubiginis – „rdza”; wskazuje ona na charakterystyczny kolor cętek u kota). Zoolog zaliczył kotka rudego do rodzaju Felis. Obecnie wiemy, że należy on do odrębnego niż koty domowe czy żbiki rodzaju Prionailurus, którego przedstawicielami są też m.in. kotek bengalski czy taraj.

Uważa się, że wspólny przodek kotów należących do rodzaju Prionailurus żył w późnym miocenie, przypuszczalnie ok. 5,9 mln lat temu. Badacze pracujący nad kocim materiałem DNA są zgodni, że kotek rudy jako pierwszy odłączył się od wspólnego pnia i w okresie między 5 a 4 mln lat temu jego przodkowie stanowili już osobny gatunek. Oznacza to równocześnie, że pozostali przedstawiciele rodzaju Prionailurus są bliżej spokrewnieni ze sobą nawzajem niż z kotkiem rudym, który poszedł swoją ewolucyjną drogą nawet 2 mln lat wcześniej niż oni.

Drogą ewolucyjną kotka rudego okazała się być m.in. „miniaturyzacja”. Kot ten jest najmniejszym przedstawicielem swojego rodzaju i azjatyckim odpowiednikiem afrykańskiego kota czarnołapego. Te dwa gatunki są podobne pod względem wielkości, choć ich sylwetki różnią się proporcjami. Kotki rude są zazwyczaj nieco lżejsze niż koty czarnołape. Ważą od 1,1 do 1,6 kg. Długość ciała wynosi od 35 do 48 cm, ogona – 15–30 cm.

Szata przyprószona rdzą

Kotek rudy ma krótkie, miękkie futro w kolorze płowoszarym, szarobrązowym lub rudawobrązowym. Zdobią je cętki, które na karku mogą łączyć się w prążki. Wyróżniamy dwa typy znaczeń u tych kotów: cętki jasnobrązowe lub rdzawe, od których gatunek wziął swą nazwę, oraz cętki ciemnobrązowe, niemal czarne.

Podbródek, policzki oraz brzuch i wewnętrzna strona kończyn są białe, ale mogą na nich występować cętki, a na piersi i nogach wyraźne są poprzeczne pręgi. Na czole biegną cztery ciemne pręgi, sięgające aż do karku – podobnie jak u pręgowanych kotów domowych.

Uszy są małe i zaokrąglone, a charakterystyczny ogon – stosunkowo gruby, w kształcie rurki. Zdobią go mało wyraźne, rdzawe prążki, a zaokrąglona końcówka ma ciemne ubarwienie.

Podgatunki kotka rudego

Kotek rudy to gatunek o ograniczonym zasięgu występowania. Żyje wyłącznie w Indiach i Sri Lance (Cejlon), nieliczne osobniki mogą także zamieszkiwać pogranicze indyjsko-nepalskie – region Teraj. Podejrzewa się, że drapieżnik występuje na terenach należących do nepalskiego Parku Narodowego Bardia.

Wyróżniamy obecnie trzy podgatunki kotka rudego – jeden z nich zamieszkuje Indie, dwa są endemiczne dla Cejlonu.

• Prionailurus rubiginosus rubiginosus to podgatunek zamieszkujący Indie i pogranicze indyjsko-nepalskie.
• P. rubiginosus koladivius – zamieszkuje wilgotne lasy Sri Lanki.
• P. rubiginosus phillipsi – występuje na suchych terenach nizinnych Sri Lanki. Podgatunki kotka rudego ze Sri Lanki mają ciemniejszą sierść, z mniejszą ilością koloru szarego niż podgatunek indyjski. 

Adaptacja do różnych warunków

Kotek rudy to gatunek, o którym wciąż nie wiemy zbyt wiele. Jego przedstawiciele rzadko wyposażani są w obroże z nadajnikami, a nasza wiedza o zachowaniach tego kota opiera się wciąż przede wszystkim na obserwacji osobników przebywających w ogrodach zoologicznych. Mimo to w ciągu ostatnich lat zdobyto informacje pozwalające na spojrzenie na ten gatunek z nowej perspektywy.

Jeszcze niedawno uważano, że kotek rudy jest wyspecjalizowanym mieszkańcem lasów, niepotrafiącym odnaleźć się w środowiskach innego typu. Dziś wiemy, że zwierzęta te potrafią przystosować się do zmiennych warunków i różnych środowisk. Choć unikają raczej typowych lasów deszczowych, można je spotkać zarówno w lasach wilgotnych, jak i suchych, w ciernistych lasach sawannowych, na terenach trawiastych, skalistych, suchych pasach przybrzeżnych czy w wilgotnych lasach górskich Sri Lanki do wysokości 2100 m.

Kotek rudy może też z powodzeniem bytować na terenach zmienionych przez człowieka, a nawet wśród ludzkich osiedli – ale tylko tych, które znajdują się w pobliżu lasu. Widziano kotki rude zarówno w opuszczonych budynkach, jak i na plantacjach herbaty. Zaobserwowano nawet niejeden przypadek kotki, która urodziła kocięta na dachu budynku i tam założyła gniazdo. Tereny rolnicze, w tym plantacje zakładane w lasach i na ich obrzeżach, są atrakcyjnymi terenami łowieckimi, obfitującymi w gryzonie i płazy. Kotki rude odwiedzają chociażby pola ryżu i kukurydzy regularnie w sezonie deszczowym. Zalane pola są bowiem pełne żab i ropuch.

Mały wojownik

Kotek rudy wiedzie prawdopodobnie głównie nocny tryb życia, chociaż na podstawie obserwacji w ogrodach zoologicznych można wnioskować, że zwierzęta te miewają również krótkie okresy aktywności za dnia. Poruszają się bardzo prędko, a ich zwinne, pewne ruchy sprawiają, że przypominają przyspieszone wersje innych małych kotów. Odpoczywają najchętniej w pustych pniach powalonych drzew lub w gęstych zaroślach.

Dieta kotków rudych składa się przede wszystkim z drobnych ssaków i ptaków, a ponadto z owadów (obserwowano kota, który stał na termitierze czekając na wylot skrzydlatych termitów z wnętrza kopca), jaszczurek i płazów. Zdarza im się łapać domowe kury i kaczki, choć ma to miejsce znacznie rzadziej niż są o to oskarżane przez rolników na Sri Lance (dla porównania, podobne oskarżenia względem tego kota nie pojawiają się raczej w Indiach).

Kotek rudy to skuteczny drapieżnik, który spędza na polowaniu sporo czasu. W ogrodach zoologicznych zaobserwowano, że ten mały kot każdego dnia może zjeść posiłki stanowiące łącznie 6% jego masy ciała. Kotki rude mają bardzo sprawny metabolizm, dużo jedzą – i są w związku z tym niezwykle aktywne. To właśnie, a nie tylko niewielkie rozmiary, sprawiło, że kotkowi rudemu nadano przydomek „kolibra rodziny kotowatych”.

Istnieją przypuszczenia, że kotki rude mogą atakować ofiary o rozmiarach większych niż one same, jednak jak na razie znajdują one potwierdzenie jedynie u osobników obserwowanych w niewoli – czyli w warunkach dalekich od naturalnych. Do pierwszych zaobserwowanych przypadków tego typu należy odnotowane przeszło sto lat temu przez T.C. Jerdona zachowanie jego oswojonego kotka rudego. Badacz wychowywał swojego dzikiego pupila od kocięcia i stwierdził, że koty te łatwo oswoić. Zauważył jednocześnie, że ten mały drapieżnik jest niezwykle aktywny oraz, jak na swe rozmiary, agresywny. Gdy wprowadził go do pomieszczenia, w którym znajdowała się młodziutka gazela, kot skoczył na większe od niego zwierzę, złapał błyskawicznie za kark, a badacz miał nie lada problem, aby odciągnąć od niedoszłej ofiary tego nieco ponad kilogramowego kota!

R.A. Sterndale, inny badacz, który miał w domu oswojonego kotka rudego, podziwiał elegancję ruchów małego drapieżnika, jego sprawność we wspinaczce i chodzeniu po drzewach. Porównał ruchy kota do sposobu poruszania się po drzewach wiewiórki. Do tej pory zapiski tych dwóch badaczy należą do najważniejszych źródeł informacji o zachowaniach kotków rudych.

Mimo swej odwagi i siły, kotek rudy jest niewielkich rozmiarów zwierzęciem – choć jest drapieżnikiem, może również padać ofiarą większych drapieżców, takich jak psy domowe, lisy, szakale czy większe kotowate. Ich zwinność we wspinaczce jest więc także najlepszą drogą ratunku – przestraszone, niepewne, kotki rude uciekają na drzewa, gdzie stają się praktycznie niedostępne dla prześladowców. Podejrzewa się, że kotek rudy poluje raczej na ziemi, a drzewa pełnią funkcję bezpiecznych schronień.

Ogromna sprawność i skoczność małego drapieżnika czyni z niego świetnego łowcę ptaków. Gdy uda mu się wypłoszyć ptaka z zarośli czy trawy, kot potrafi chwycić za jego skrzydła w momencie zrywania się do lotu i ściągnąć go z powrotem na ziemię. Wymaga to ogromnego refleksu i zwinności.

Kocięta rude – co o nich wiemy?

Posiadamy bardzo niewiele informacji o zachowaniach godowych oraz ciąży i porodzie kotków rudych na wolności. W ogrodach zoologicznych ruja pojawiała się nieregularnie. Obydwa mioty, które udało się namierzyć w warunkach naturalnych, znaleziono natomiast w lutym (jeden na Sri Lance, drugi w Indiach).

Ciąża samicy kotka rudego trwa 65–71 dni. W miocie rodzi się 1–3 kociąt (najczęściej jedno lub dwoje), które ssą mleko matki przez ok. 40 dni. W ogrodzie zoologicznym w Cincinnati, mającym największe doświadczenie w rozmnażaniu kotków rudych, średnia wielkości miotu wynosiła 1,55 – czyli rodziło się zwykle jedno lub dwoje młodych.

Podobnie jak inne kocie noworodki, kotki rude przychodzą na świat ślepe. Waga urodzeniowa wynosi 60–77 gramów.

Wspomniany miot odkryty na Sri Lance ukryty był w gnieździe założonym w płytkiej szczelinie (niewielkiej jaskince) pod skałą znajdującą się na plantacji herbaty. Gniazdo zlokalizowane było blisko lasu. Futerko dwutygodniowych wówczas kociaków miało kolor ciemnobrązowy, w odcieniu ziemi, z lekkim czerwonawym zabarwieniem i wzorem ciemnych cętek ułożonych w rzędy. Maleńkie kocięta nie posiadały jeszcze charakterystycznych rdzawych plamek, które wykształcają się w późniejszym wieku.

Młode koty osiągają dojrzałość płciową w wieku około 12 miesięcy. Długość życia w ogrodach zoologicznych wynosi do 18 lat – w naturze jest nieznana.

Zagrożenia i ochrona

Kotek rudy uznawany jest za gatunek rzadki. W Indiach posiada status Near Threatened (bliski zagrożenia), na Sri Lance uznawany jest za gatunek zagrożony (Endangered). W obu krajach polowanie na te koty jest zabronione. Pomimo statusu gatunku rzadkiego, jest on bardziej rozpowszechniony i zamieszkuje większą różnorodność środowisk, niż wydawało się nam jeszcze niedawno. Niestety większość miejsc, w których stwierdzono występowanie kotków rudych, leży poza obszarami chronionymi.

Kotki rude, jak już wykazano, potrafią dostosować się do różnych typów środowiska, choć zdecydowanie potrzebują w obrębie swego rewiru terenów zadrzewionych, zapewniających bezpieczne schronienie. Jeśli nie są niepokojone przez człowieka, koty te radzą sobie nieźle, również w pobliżu ludzkich osiedli, gdzie znajdują często obfitość potencjalnych ofiar. Do głównych zagrożeń, przed jakimi staje kotek rudy, należą:

• wylesianie – utrata naturalnego środowiska;
• spadek liczebności zwierząt, na które polują kotki rude – zarówno na skutek utraty naturalnego środowiska, jak i zbyt intensywnych polowań;
• masowe używanie środków owadobójczych i rodentycydów może również przyczyniać się do spadku liczebności kotków rudych, choć nie posiadamy danych dotyczących faktycznego wpływu tych środków chemicznych na polujące na owady i gryzonie drapieżniki;
• wypadki drogowe;
• zabijanie przez lokalną ludność z powodu (rzekomych) ataków na ptactwo domowe, a z uwagi na podobieństwo do innych gatunków (spotkano się z przypadkiem, gdy ludność tłumaczyła zabicie kotka rudego tym, że pomyliła go z młodym lampartem); w niektórych regionach koty te bywają zabijane również w celach konsumpcyjnych.

Wpływ ewentualnego krzyżowania się kotków rudych z kotem domowym na stan populacji nie jest znany. Wiadomo, że takie krzyżówki są możliwe – „mieszane pary” były obserwowane kilkakrotnie, zauważono również osobnika, który może być hybrydą międzygatunkową. Był większy niż kotek rudy, miał dłuższe nogi i posiadał nietypowy dla gatunku rysunek na sierści – która była zresztą jaśniejsza niż u kotków rudych.

Kotek rudy nie jest gatunkiem, który wchodzi człowiekowi w drogę. Może być wręcz jego sojusznikiem, biorąc pod uwagę fakt, że przyciągają go tereny obfitujące w gryzonie, w tym tereny rolnicze. Kluczowym czynnikiem pozwalającym przetrwać kotkowi rudemu jest edukacja ludności na temat tego skrytego drapieżnika: jego zachowań, znaczenia dla ekosystemu (także w kwestii kontroli liczebności gryzoni) oraz konieczności ochrony.

Niezwykle ważne jest dalsze poznawanie zachowań i potrzeb kotków rudych, co pozwoli stworzyć odpowiednie programy ochronne. Niedawno po raz pierwszy mogliśmy zaobserwować kotka rudego sfilmowanego przez ekipę BBC w jego naturalnym środowisku, w lesie na Sri Lance. Fragment trzyodcinkowego dokumentu „Big Cats” przedstawił najmniejszego kota świata z niezwykle ciekawej perspektywy przemierzanej przez niego na co dzień drogi. Niesamowicie wygląda ukazanie kotka na tle drobnych elementów środowiska, np. liści, co uwypukla jego niewielkie rozmiary.

Jeszcze na początku XXI wieku większość kotków rudych trzymanych w ogrodach zoologicznych stanowiły zwierzęta znajdujące się w zoo w Cincinnati, we Frankfurcie nad Menem i w Colombo na Sri Lance. Do tego niewielkiego grona systematycznie dołączają jednak nowe ogrody, w tym wrocławskie zoo, do którego dwa kotki rude zawitały w 2021 r. Przybyły z zoo w czeskiej Ostravie, gdzie hodowla kotków rudych trwa od 2012 r. Dwie pary ostrawskich kotków rudych odchowały do tej pory aż dziesięcioro kociąt. Zgodnie z informacjami podanymi przez zoo, w europejskich ogrodach znajduje się obecnie 46 kotków rudych.

Bibliografia:

• C.N.B. Bambaradeniya (eds.), The Fauna of Sri Lanka: Status of Taxonomy, Research and Conservation, Colombo 2006.
• J.R. Costelló, Felids and Hyenas of the World, New Jersey 2020.
• L. Hunter, Wild cats of the world, London 2015.
• D.W. Macdonald, A.J. Loveridge, Biology and Conservation of Wild Felids, New York 2010.
• R. Marion, Des félins, wyd. Larousse, 2005.
• S.J. O’Brien, W.E. Johnson, The Evolution of Cats, „Scientific American”, July 2007.  
• Rusty-spotted Cat, https://wildcatconservation.org/wild-cats/asia/rusty-spotted-cat/.
• Z. Stromenger, Słownik kotów świata, Warszawa 2001.
• M. & F. Sunquist, Wild cats of the world, Chicago 2002.