Tygrys – Strażnik Zachodu na skraju wymarcia

Tygrys to największy przedstawiciel rodziny kotów. To majestatyczne zwierzę od zawsze wzbudzało zarówno strach, jak i podziw. Przyjrzyjmy się bliżej życiu tygrysa, jego roli w naszej kulturze i zagrożeniom, którym dziś musi stawić czoła.

W niektórych krajach, takich jak Chiny czy Indie, to on, a nie lew, dzierży berło króla zwierząt. Wciąż istnieją ludy, które uważają tygrysa za przodka, któremu należy się ogromny szacunek. Kot ten był inspiracją dla artystów od czasów starożytnych po współczesne. Trudno wyobrazić sobie świat bez tygrysa – a to właśnie on należy dziś do najbardziej zagrożonych przedstawicieli kotowatych.

Pochodzenie tygrysa

Tygrys tradycyjnie zaliczany jest do grupy wielkich kotów, czyli rodzaju Panthera. Jego pochodzenie wciąż jednak jest nie do końca jasne. Materiały kopalne pratygrysów są dość ubogie. Najstarsze znalezione szczątki zwierząt, które można już określić mianem przodków tygrysów, pochodzą z północnych Chin oraz z Jawy i datowane są na okres wczesnego plejstocenu – około 2 miliony lat. Gatunek ten określono mianem Panthera palaeosinensis. Był on mniejszy od współczesnych tygrysów.

Pierwszym tygrysem właściwym był Panthera tigris acutidens, zamieszkujący niemal całą Azję. Według jednej z istniejących teorii, wszystkie współczesne tygrysy z wyjątkiem podgatunków wyspiarskich (czyli z Indonezji) pochodzą właśnie od tego wczesnego podgatunku. Nieco później, ok. 1,2 mln lat temu, na terenie Indonezji pojawił się tygrys z Trinil (Panthera tigris trinilensis) – przodek m.in. tygrysa sumatrzańskiego. Linie indonezyjskie tygrysów miały więc ewoluować niezależnie od linii kontynentalnych. Stąd też postulat niektórych naukowców, wnoszący o uznanie tygrysa sumatrzańskiego za osobny gatunek.

Niedawne badania wykazały, że najbliższym kuzynem tygrysa w kociej rodzinie może być irbis (pantera śnieżna).

Zasięg występowania i podgatunki tygrysa

Dawniej zasięg występowania tygrysa obejmował bardzo szerokie obszary Azji i rozciągał się od wschodniej Turcji i okolic Morza Kaspijskiego, północnego Iranu, przez Indie, Półwysep Malajski, aż po wschodnią Syberię, wschodnie Chiny oraz wyspy indonezyjskie: Bali, Jawę i Sumatrę. Szczątki przodków tygrysów odnaleziono także na Borneo, jednak współczesne tygrysy nie zamieszkiwały tej wyspy.

Wyjątkowy kot

Tygrysa nie sposób pomylić z jakimkolwiek innym kotem – jest to jedyny kot prawdziwie pręgowany. Jest również kotem największym. Tygrysy syberyjskie należą do najpotężniejszych drapieżników lądowych, ustępując wielkością i wagą jedynie niektórym gatunkom niedźwiedzi.

Długość ciała tygrysa może być różna w zależności od podgatunku i wynosi od 215 (tygrys sumatrzański) do 300 cm (tygrys syberyjski). Długość ogona wynosi od 60 do 110 cm. Wysokość w kłębie to 80-110 cm. Samce tygrysów są znacznie cięższe niż samice i ważą od 100 do ponad 300 kg (rekordową wagę osiąga tygrys syberyjski). Tygrysice ważą średnio od 65 do 165 kg.

Umaszczenie tygrysa uzależnione jest od podgatunku, a w niektórych przypadkach również od pory roku. Tło może przybierać barwy od jasnożółtej przez pomarańczową po rdzawą. Na tle wyraźnie rysują się czarne pręgi. Brzuch, a także boki głowy tygrysa są białe. Uszy są czarne, z charakterystycznymi białymi plamkami, tzw. „odciskiem kciuka”. Najjaśniejsze ubarwienie przybierają tygrysy syberyjskie – zwłaszcza ich futro zimowe.

Wśród tygrysów zdarzają się też osobniki białe – brązowo pręgowane, o niebieskich oczach i różowym lustrze nosa oraz poduszeczkach łap. Nie są to albinosy. To bardzo rzadka forma umaszczenia, dziedziczona recesywnie. Istnieją zapiski i obserwacje takich osobników w naturze. Białe tygrysy można oglądać też w ogrodach zoologicznych, należy jednak wiedzieć, że wszystkie osobniki pochodzą od jednego ojca – są więc dość blisko spokrewnione, a także mają znacznie więcej problemów zdrowotnych niż tygrysy umaszczone standardowo (wynik stosowanego podczas hodowli chowu wsobnego).

Życie codzienne tygrysa

Tygrysy zamieszkują tereny leśne różnego typu: od lasów tropikalnych i subtropikalnych lasów liściastych Azji południowej po lasy iglaste i mieszane Dalekiego Wschodu, w dolinie Amuru. Można je także spotkać na terenach przejściowych i mieszanych, porośniętych zarówno drzewami, jak i trawami. Lubią również gęste trawy i zarośla porastające tereny zalewowe rzek oraz lasy namorzynowe i bagienne.

Tygrysy są z reguły kotami żyjącymi samotnie (wyjątkami są pary spotykające się w okresie godowym oraz matki z tygrysiątkami). Ostatnio zaobserwowano jednak, że na terenach o dużym zagęszczeniu tygrysów samce mogą nie tylko współdzielić częściowo te same tereny z samicami, ale także spędzać czas z nimi oraz ich kociętami (a nawet współdzielić tę samą zdobycz, jeśli jest jej pod dostatkiem). Samce są niezwykle tolerancyjne wobec tygrysiątek należących do znanych im samic – zapewne dlatego, że z dużym prawdopodobieństwem są to ich własne kocięta. Samiec może bronić kocięta przed obcymi tygrysami, a matka nie przejawia agresji widząc, że zbliża się on do miotu. Jeśli natomiast chodzi o obce tygrysiątka, samce są w stanie je zabić, aby wywołać kolejną ruję u tygrysicy i doczekać się z nią własnego potomstwa.

Terytoria samców są znacznie większe niż tereny należące do samic. Jeden rewir samca pokrywa się z terenami patrolowanymi przez kilka tygrysic. Wszystkie tygrysy natomiast aktywnie poszukują zdobyczy, przemierzając w obrębie swego terytorium od 3 do 10 km jednego dnia.

Wielkość takiego terytorium może być różna i zależy od warunków, w jakich żyją tygrysy na danym obszarze. Im większa obfitość pożywienia, tym mniejsze terytorium. Tygrysy bywają jednak zmuszane do ograniczania wielkości swych rewirów również ze względu na sąsiedztwo siedzib ludzkich.

Ciąża tygrysicy trwa 102-112 dni, a w miocie rodzi się od jednego do pięciorga kociąt (najczęściej dwoje lub troje). Tygrysiątka ssą przez okres od 3 do 6 miesięcy, przy czym od około 2. miesiąca zaczynają już jeść pokarm stały oraz starają się towarzyszyć matce w polowaniach. Nauka dorosłego życia trwa jednak długo – młode usamodzielniają się w wieku od 18 do 28 miesięcy. Dojrzałość płciową samice osiągają w wieku 3–4 lat, natomiast samce – w wieku 4–5 lat.

Tygrysy mają typowo kocią technikę polowania. Gdy namierzą zdobycz, zwykle zakradają się do niej jak najbliżej i dopadają ją w kilku skokach. Upolowane zwierzę starają się zaciągnąć w ustronne miejsce. Tam zjadają posiłek – jednorazowo nawet do 20 kg mięsa. Niezjedzone mięso przykrywają liśćmi i zostawiają na później. Duże zwierzę może wystarczyć jednemu tygrysowi na 3–6 dni. Oczywiście samica opiekująca się młodymi musi polować częściej.

Tygrysy preferują łowy o zmierzchu lub o świcie, choć mogą poszukiwać zdobyczy również i za dnia. Koty zamieszkujące strefy okołorównikowe w ciągu dnia zwykle wypoczywają w cieniu drzew lub – najchętniej – w jakimś zbiorniku wodnym. Co nietypowe w kociej rodzinie, tygrysy uwielbiają wodę i są świetnymi pływakami.

Chiński król zwierząt

Tygrys odcisnął bardzo wyraźny ślad na kulturze ludów azjatyckich. Był poważany, czczony, wzbudzał strach, podziw, niekiedy urastał do rangi bóstwa czy też przodka. Wojska idące pod sztandarem tygrysa miały być niepokonane.

Dla ludów Azji Wschodniej tygrys był tym, czym lew dla ludów kultur śródziemnomorskich. W Chinach tygrys, czyli lao hu, ze względu na wzbudzany respekt, został obwołany przez Nefrytowego Cesarza (w chińskiej mitologii władcę bogów i stwórcę, który ulepił człowieka z gliny) Strażnikiem Niebios.

Tymczasem jednak na ziemi dzikie zwierzęta zaczęły zabijać ludzi, uznając ich za łatwy łup. Zrozpaczeni ludzie zwrócili się do Cesarza o pomoc. Wówczas bóg zesłał tygrysa, aby zaprowadził na ziemi porządek. Za opanowanie krwiożerczych stworzeń wielki kot został królem zwierząt. Za każdą pokonaną istotę otrzymał od Cesarza po jednej prędze na swej sierści.

Tygrysy według Chińczyków mają dysponować mocami nadprzyrodzonymi. Niegdyś ludzie wierzyli (a niektórzy wierzą do dziś), że zabity kot potrafi nawiedzać domostwo swego zabójcy. Duch ten ma moc przywoływania do siebie ludzi i zwierząt, może z zemsty zapędzić je w pułapkę. Z drugiej strony są też tygrysy-dobre duchy. Można wyliczyć mnóstwo ludowych opowieści o tygrysach, które ocaliły człowieka od śmierci. 

Szczególne miejsce w mitologii chińskiej przypada jednemu kotu – Bai Hu, czyli Białemu Tygrysowi Zachodu. Jest on jednym z czterech Niebiańskich Symboli (Strażników). Starożytni Chińczycy powiadali, że Bai Hu objawi się wówczas, gdy cesarz Chin obejmie władzę nie tylko nad swym krajem na ziemi, ale także nad światem duchów, bądź też wówczas, gdy na całym świecie zapanuje pokój. Biały Tygrys jest jednocześnie chińską nazwą gwiazdozbioru Oriona.

Stylizowane tygrysy odgrywają istotną rolę w sztuce chińskiej; liczne obrazy, rysunki czy malowidła przedstawiające tygrysa znajdziemy także w sztuce koreańskiej oraz japońskiej.

Tygrys szlachetny

Dużą część symboliki tygrysiej zaczerpnęli od Chińczyków dawni Turcy i inne ludy stepowe Azji Środkowej. Turecki kalendarz zwierzęcy opiera się na kalendarzu chińskim (na który składa się 12 znaków zwierzęcych) i przejął m.in. znak Tygrysa (który z czasem ewoluował w znak Lamparta). Podobnie jak w kulturze chińskiej, tak i u dawnych Turków tygrys był symbolem siły, władzy, majestatu, bohaterstwa, ale także dzikości. Co znamienne, większość bohaterów legend i mitów tureckich urodziło się właśnie w Roku Tygrysa, powszechnie uznawanym za pomyślny.

Wszystkie te cechy – majestat, umiejętność wzbudzania szacunku, siłę, odwagę – różne ludy tureckie starały się nadać małym chłopcom, wybierając dla nich imię odzwierzęce.

Imiona oznaczające tygrysa nosili legendarni bohaterowie i przywódcy, ale także postaci historyczne, takie jak Babur (założyciel państwa Wielkich Mogołów w Indiach). Do dziś w Turcji można spotkać zarówno imiona, jak i nazwiska oznaczające tygrysa.

Tygrysy pojawiają się w azjatyckich bajkach i legendach zwierzęcych. Choć w bajkach tureckich czy perskich można je spotkać znacznie rzadziej niż lwy, ale gdy się już pojawiają, zawsze są postaciami o cechach pozytywnych bądź co najmniej neutralnych. W jednej z bajek oferuje biednemu wieśniakowi gościnę w swej norze, a na koniec podarowuje złoty łańcuch. Tygrys występuje też często w bajkach indyjskich, choć w różnym charakterze – bywa zarówno postacią pozytywną, jak i negatywną.

Wyjątkową opowieścią, o której warto wspomnieć, jest moralizatorska bajka buddyjska „Głodna tygrysica”. Bajka podkreśla zaletę moralną, jaką jest całkowite poświęcenie swojej osoby innemu stworzeniu – niekoniecznie człowiekowi. Gdy trzech książąt poszło z ojcem do lasu na przechadzkę, w pewnym momencie młodzieńcy oddalili się i znaleźli bliską śmierci głodowej tygrysicę, która dopiero co się okociła. Jeden z książąt, Mahasattwa, chciał poświęcić swe ciało dla zwierzęcia, ale tygrysica nie chciała zabijać pełnego wiary i współczucia młodzieńca. Wówczas książę sam się zabił za pomocą kawałka bambusa, aby tygrysica i jej młode mogły przeżyć.

W Indiach tygrys kojarzony jest m.in. z bogiem Śiwą czy boginią Durgą, która jeździ na tygrysie bądź na lwie. Ciekawym świętem ludowym jest festiwal Puli Kali odbywający się z okazji dożynek w indyjskim stanie Kerala. Uczestnicy świątecznych pochodów zakładają maski imitujące tygrysie twarze oraz malują ich większe wersje na własnych piersiach i brzuchach. Tańczą, imitując ruchy tygrysa. Festiwal jest niezwykle barwny i przyciąga rzesze ludzi spoza Kerali.

Dziadek tygrys

Wyjątkową pozycję zachował tygrys – a konkretnie tygrys syberyjski – wśród ludów zamieszkujących tereny wokół doliny Amuru. Ten wielki kot od wieków był jednym z syberyjskich zwierząt totemicznych. Relikty tych wierzeń obecne są do dziś m.in. wśród wschodniosyberyjskich ludów tunguskich (Udehejczyków, Nanajów), które mimo przyjęcia prawosławia zachowały wierzenia animistyczne oraz praktyki szamańskie.

Tygrys syberyjski określany był mianem „Amba” – „Dziadka”. Nanajowie darzą tygrysy dużym szacunkiem. Ich tradycja zakazuje polowania na nie, a jeśli już przez przypadek zwierzę zostało zabite, było to wydarzenie niezwykle smutne i wymagające przygotowania obfitych darów w celu przebłagania tygrysa.

Nanajowie nie mogą zabijać zwierząt, które zostały już zranione przez tygrysa podczas polowania. Tygrys jest przyjacielem, a dla niektórych klanów – przodkiem. Jest duszą tajgi, duchem gór. Dziś niestety część Tunguzów porzuca nie tylko wierzenia przodków, ale także ich podejście do natury. Mimo wszystko wystarczająco wiele osób nie wyobraża sobie tajgi bez tygrysa.

Tygrys w kulturze zachodniej

W porównaniu z lwem tygrys był kulturze śródziemnomorskiej bardziej obcy, należał do zwierząt egzotycznych. Mimo to zarówno w starożytnej Grecji (zwłaszcza w czasach po podbojach Aleksandra), jak i w Rzymie uznawany był za symbol siły fizycznej oraz potęgi. Kot ten był już w starożytności uważany za wspaniały prezent dla władcy, adekwatny do jego pozycji. Najstarsze zapiski dotyczące takich prezentów wspominają o tygrysach ofiarowanych obywatelom Aten przez Seleukosa I Nikatora, generała armii Aleksandra Macedońskiego. Z kolei pierwszym odnotowanym tygrysem, który przywieziony został do Anglii, był tygrys przeznaczony do menażerii króla Henryka I. Licząca wiele gatunków menażeria została założona około roku 1120, w okolicach Oxfordu. Nieco później przeniesiona została do Tower of London.

Podobnie jak w bajkach kultur wschodnich, tak w literaturze zachodniej tygrys odgrywa czasem rolę postaci pozytywnej, a czasem negatywnej. Do najbardziej znanych tygrysów należy Shere-Khan z „Księgi Dżungli”, wróg Mowgliego, czyli głównego bohatera książki Kiplinga. W przeciwieństwie do łagodnej pantery tygrys jest nieubłagany, dziki. Kolejny groźny, napawający lękiem tygrys pojawia się w jednym z wierszy w książce „Pieśni doświadczenia” Williama Blake’a (pierwsze wydanie, opatrzone ilustracją tygrysa, ukazało się w 1795 r.).

Tygrys ma jednak i bardzo łagodną twarz. Najznamienitszym przykładem będzie tu rozbrykany kompan Kubusia Puchatka – Tygrysek z książek A.A. Milne’a. To m.in. dzięki postaci Tygryska wielki kot wkradł się w poczet zwierząt kochanych przez dzieci.

Do innych sławnych tygrysów należy Celsjusz (w oryginale Hobbes) z serii komiksów „Kelvin i Celsjusz” o przygodach chłopca i jego pluszowego tygrysa.

Tygrys jest popularnym emblematem wśród drużyn sportowych – z pewnością wybrzmiewają tu echa dawnych wojskowych sztandarów, dzięki którym armia „uzbrojona” w wizerunek tygrysa miała być odważniejsza i kroczyć ku zwycięstwu. W sporcie w końcu również o zwycięstwo chodzi. 

Tygrysy, podobnie jak inne wielkie koty, pojawiają się także w symbolice miast. Babr (stara irkucka nazwa oznaczająca tygrysa) od wieków widnieje w herbie Irkucka. Choć obecnie jest to drapieżnik w kolorze czarnym, w oryginalnym herbie znajdował się typowy, pręgowany tygrys, i taki też był oficjalny wzór herbu jeszcze pod koniec XVIII wieku. Złoty, pręgowany, dumny tygrys znajduje się natomiast cały czas na tarczy herbu Władywostoku. Tygrys i niedźwiedź podtrzymują z kolei dawny herb miasta Chabarowsk na… jego nowej, zatwierdzonej w 1991 r. wersji.

Tygrys należy również do symboli stolicy Norwegii, Oslo. Choć nie widnieje w herbie miasta, to pilnuje… dworca kolejowego. Imponująca figura tygrysa z brązu strzeże budynku oraz jest jednym z najczęściej fotografowanych obiektów w mieście. Większy niż w naturze, 4,5-metrowy tygrys to dzieło norweskiej rzeźbiarki Eleny Engelsen. Nawiązuje do przydomku „Miasta-Tygrysa”, które zyskało Oslo za sprawą wiersza jednego ze słynniejszych poetów norweskich, Bjørnstjerne Bjørnsona. „Sidste Sang” napisany w 1870 r. przedstawia walkę konia, symbolizującego spokój wsi, z tygrysem, alegorią niebezpieczeństw wielkiego miasta. Dziś jednak ten „miejski tygrys” nabrał pozytywnego wydźwięku i kojarzy się z pozytywną siłą, działaniem i mnóstwem możliwości.

Co dziś grozi tygrysom?

Tygrys należy dziś do najbardziej zagrożonych wyginięciem dzikich kotów. Jego populacja zmniejszyła się drastycznie na przestrzeni ubiegłego stulecia – obecna mapa zasięgu występowania tego drapieżnika obejmuje zaledwie 7% terenów, które zajmował jeszcze nie tak dawno, bo u progu XIX wieku.

Poszczególne kraje, w których wciąż żyją tygrysy, wdrażają rozmaite programy ochronne tego gatunku. Liczba tygrysów syberyjskich na przestrzeni ostatnich lat nieco wzrosła, choć niestety w przypadku większości podgatunków trend jest malejący.

W ochronę swego narodowego zwierzęcia zaangażowały się władze Indii, realizując m.in. Project Tiger. W ramach projektu stworzono sieć rezerwatów ochronnych tygrysów oraz stref buforowych stanowiących bezpieczny dla zwierząt obszar przejściowy, zmniejszający ryzyko bezpośredniego zetknięcia się z człowiekiem. Obecnie na terenie Indii istnieje 50 rezerwatów ochronnych tygrysa. Strefy ścisłej ochrony obejmują łącznie 40 145,30 km², natomiast po włączeniu obszarów buforowych – 72 749,02 km².

W 2004 r. kanał Animal Planet zorganizował plebiscyt na ulubione zwierzę ludzkości. W plebiscycie zwyciężył tygrys, zdobywając 21% głosów i pokonując m.in. psa domowego. Trudno wyobrazić sobie świat bez tygrysa. Spotykamy go wszędzie: na dziełach sztuki, w książkach, na filmach animowanych, jako maskotki, emblematy, symbole. Podziwiamy jego piękno i siłę. Jednocześnie to ukochane zwierzę ludzkości należy do najpoważniej zagrożonych wyginięciem zwierząt świata. Miejmy nadzieję, że przeważy jednak szala podziwu dla tygrysa. Każdy z nas może przynajmniej odrobinę pomóc tygrysom – czy to wspierając projekty ochronne, czy nawet poprzez swoje codzienne decyzje zakupowe.